COP15: Inheemse kennis over biodiversiteit nieuw leven inblazen vereist een radicaal andere aanpak

Tijdens de biodiversiteitsconferentie van de Verenigde Naties in Montreal (COP15), die op dit moment aan de gang is, staan landen voor de complexe uitdaging om de curve van biodiversiteitsverlies om te buigen. De afgelopen jaren heeft inheemse kennis onder beleidsmakers en wetenschappers steeds meer erkenning gekregen als een belangrijke aanvulling op de kennisbasis die ten grondslag ligt aan akkoorden en nieuw beleid.

Volgens Birgit Boogaard, onderzoeker bij de Knowledge Technology and Innovation Group, wordt inheemse kennis over biodiversiteit echter nog steeds te weinig gewaardeerd en vaak verkeerd begrepen. Samen met WUR-collega's David Ludwig en Emmanuel Adu-Ampong, en in samenwerking met Bern Guri en Daniel Banuoku van het Center for Indigenous Knowledge and Organizational Development (CIKOD) in Ghana, bestudeert ze hoe deze kennis nieuw leven kan worden ingeblazen en kan bijdragen aan de bescherming van de biodiversiteit.

Ondanks de goede bedoelingen om inheemse volkeren te betrekken bij wereldwijde inspanningen om biodiversiteitsverlies tegen te gaan, wordt de rol van inheemse kennissystemen volgens Boogaard gebagatelliseerd. “Wetenschappers uit Europa en Noord-Amerika hebben de neiging om de wereld te bekijken vanuit een Westers-academische invalshoek, wat begrijpelijk is. Dit gaat terug tot de koloniale erfenis van het Afrikaans continent”, legt ze uit. “Maar als je uitgaat van de gebruikelijke wetenschappelijke kaders en bestaande theorieën, dan kunnen Afrikaanse inheemse kennissystemen gemakkelijk verkeerd worden begrepen.”

Meer dan praktische kennis

Inheemse kennissystemen gaan verder dan alleen nuttige praktische kennis. “We weten al heel veel over verschillende landbouwmethodes of ecologische werkwijzen op verschillende plaatsen op het Afrikaanse continent”, vervolgt Boogaard. “Maar die praktische kennis maakt onderdeel uit van een Afrikaanse visie op de wereld.”

Daniel Banuoku, adjunct-directeur bij CIKOD, beschrijft de filosofie achter de Afrikaanse kennissystemen. “Deze filosofie gaat over hoe mensen de wereld begrijpen en hoe de wereld eruit ziet. Zij geloven dat de wereld is opgebouwd rond de relaties tussen mensen, de fysieke wereld en de spirituele wereld. Het is een complexe wetenschap”, zegt hij.

Bouwen op eeuwenlange ervaring

“Gelukkig is Afrikaanse inheemse kennis nog niet volledig verloren gegaan”, zegt Boogaard. “De waarde van zulke kennis is immers onmiskenbaar. In veel Afrikaanse landen zien we een trend naar intensivering van de landbouw en de wereldhandel. Deze zijn vaak meer gebaseerd op kennis van buitenaf dan op inheemse kennis, terwijl we weten dat inheemse kennis, in ieder geval in Ghana, daadwerkelijk bijdraagt aan de biodiversiteit. De ervaring van mensen heeft hen eeuwenlang geholpen bij het duurzame beheer van biologische hulpbronnen. Daarom hebben WUR en CIKOD hun krachten gebundeld om te onderzoeken hoe Afrikaanse inheemse kennis nieuw leven kan worden ingeblazen.

Het project bouwt voort op de meer dan 20 jaar ervaring van CIKOD. Als onderdeel van CIKOD heeft het African Learning Institute (ALI) samen met David Fletcher van People Development (Canada) trainingen georganiseerd waarbij onderzoekers, ontwikkelingswerkers, studenten en gemeenschappen samenkomen. In oktober 2022 hebben WUR en CIKOD voortgebouwd op deze eerdere trainingen door een weeklange ALI-training in Ghana te organiseren. Tijdens de workshop is geprobeerd om inheemse kennis over bioculturele diversiteit in het agro-ecologische voedselsysteem van Ghana nieuw leven in te blazen. Deelnemers aan deze workshop waren afkomstig uit dorpen in Ghana, van NGO's en van Ghanese universiteiten, naast Wageningen University & Research.

Wereldbeelden bij elkaar brengen

Banuoku en Boogaard zijn ervan overtuigd dat er een radicaal andere benadering nodig is om resultaten te bereiken bij het opnieuw waarderen van inheemse kennis. Hun transdisciplinaire aanpak is min of meer het tegenovergestelde van wat wereldwijd vaak gebeurt. Boogaard: "De vraag is wat er gebeurt als je mensen met verschillende kennissystemen en verschillende achtergronden bij elkaar brengt. Wij zijn niet van plan om westerse academische kennis uit te sluiten. We beginnen met inheemse kennis en kijken dan wat kennis van buitenaf kan aanvullen."

De twee projectcollega's beseffen hoe ingewikkeld dit proces is. “Mensen hebben hun eigen werkervaring en opleiding, en hun eigen wereldbeeld. Wanneer je al die mensen bij elkaar brengt, heb je tijd en de juiste methodes nodig om ze op een lijn te krijgen. Dan begint er een nieuw leerpad”, aldus Banuoku. Boogaard en hij hebben richtprincipes voor het proces opgesteld. Die zijn gebaseerd op inzichten uit de vakliteratuur en praktijkervaringen. “Wat die de trainingen innovatief maakt is dat ze - door gebruik te maken van een plaatselijke ontwikkelingsaanpak - de Afrikaanse relatie tussen de mens en Moeder Natuur als uitgangspunt nemen”, zegt Boogaard.

Kostbaar ei

“Mensen met een westerse opleiding en culturele achtergrond hebben veel nog te leren, vooral als het gaat om duurzaamheid en biodiversiteit”, zegt Boogaard. “Dit is een heel andere rol voor de wetenschap dan we gewend zijn. Het vereist een veel nederigere houding van de wetenschapper, die zich eerst moet afvragen: ‘Is er een manier waarop ik eerst van jou kan leren’, en pas daarna: ‘Kan ik iets bijdragen?’” We hebben de antwoorden nog niet, maar we hebben al veel geleerd door met mensen te praten, hun leefomgeving en scholen te bezoeken en ervaringen uit te wisselen. Nu zijn we onze bevindingen aan het analyseren en we hopen de resultaten volgend jaar te publiceren.

Natuurlijk is niet alle inheemse kennis positief voor de bescherming van de biodiversiteit, maar het wereldbeeld is dat zeker wel, zeggen Banuoku en Boogaard. In deze context verwijzen ze naar de Sankofa-vogel, een veelvoorkomend symbool in Ghana en ook onderdeel van het logo van CIKOD en ALI. De vogel kijkt achterom, maar zijn poten wijzen naar voren. Het dier draagt een kostbaar ei dat de inheemse kennis over de natuur voorstelt. De vogel staat symbool voor de noodzaak kritisch na te denken over het verleden om een succesvolle toekomst op te bouwen, en hopelijk de biodiversiteitsagenda wereldwijd mee te bepalen.